เมื่อเร็ว ๆ นี้ ส่วนงานจดหมายเหตุพุทธทาสภิกขุ ได้พบเอกสารฉบับสำคัญอีกฉบับหนึ่ง ซึ่งนับได้ว่าเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ทรงคุณค่ายิ่ง เอกสารดังกล่าวเป็นผลงานการแปล คาถาธรรมบท โดย พุทธทาสภิกขุ ขณะยังศึกษาบาลีอยู่ ณ สำนักเรียน วัดปทุมคงคา ย่านสำเพ็ง กรุงเทพมหานคร

เนื้อหาในเอกสารชิ้นนี้แสดงให้เห็นถึงแนวคิดตั้งต้นของท่านพุทธทาส ที่มุ่งแปลพระธรรมให้ “อ่านรู้เรื่อง” และ “เข้าถึงง่าย” สำหรับผู้ฟังหรือผู้อ่านที่ไม่คุ้นเคยกับภาษาบาลีโดยตรง โดยในส่วนของคำนำ ผู้เรียบเรียงได้ประกาศไว้อย่างชัดเจนว่า เอกสารนี้เรียบเรียงขึ้นเพื่อให้ง่ายต่อการฟัง การสวด และการทำความเข้าใจ มิใช่เพื่อแสดงความรู้ในเชิงวิชาการ หากแต่เพื่อเป็น “เครื่องมือในการแสดงธรรมแทน” และเชิญชวนผู้อ่านให้ศึกษาโดยตรงด้วยตนเอง

โครงสร้างของเอกสารประกอบด้วยเนื้อหาจากธรรมบทหลายวรรค พร้อมบทแปล บทอธิบาย และคำปรารภซึ่งสะท้อนแนวคิดด้านภาษาธรรมะที่เรียบง่าย กระชับ และเน้นการสื่อสารอย่างจริงใจ ทั้งยังมีสารบัญและแผนผังโครงเรื่องอย่างเป็นระบบ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความตั้งใจและความละเอียดรอบคอบของผู้แปล แม้อยู่ในวัยเยาว์

ที่สำคัญคือ สำนวนแปลในเอกสารนี้ถือเป็นร่องรอยแรก ๆ ของแนวทางการสื่อธรรมะที่ต่อมาได้พัฒนาเป็นรูปแบบ “สวนโมกข์” — ซึ่งเน้นความเข้าใจธรรมะอย่างตรงไปตรงมา ไม่ติดในพิธีรีตอง และตั้งอยู่บนฐานของปัญญาเหนือความเชื่อ

การค้นพบครั้งนี้ จึงมิได้เป็นเพียงการพบเอกสารเก่า หากแต่เป็นการเชื่อมโยงรากเหง้าความคิดของท่านพุทธทาสกับการปฏิรูปการสื่อธรรมะในสมัยต่อมา ที่ท่านยึดมั่นและเผยแผ่ตลอดชีวิตของท่าน