จดหมายเหตุ ความทรงจำที่ยังมีลมหายใจ

     หากพูดถึงงานจดหมายเหตุ ในสมัยเด็ก ฉันเคยได้ยินคำว่า “จดหมายเหตุ” จากข่าวในพระราชสำนัก แต่ไม่เคยทราบความหมายของมันเลย ทุก ๆ ครั้ง หลังจบข่าวในพระราชสำนักจะมีการเปิดภาพถ่ายเก่า ที่พระมหากษัตริย์ทรงบำเพ็ญพระราชกรณียกิจในอดีตให้ดู และจะอธิบายว่าท่านทรงปฏิบัติสิ่งใด ​ แต่แล้วฉันก็ไม่ได้เข้าใจความหมายของจดหมายเหตุอยู่ดี เพราะตอนนั้นเข้าใจว่าน่าจะเป็นชื่อรายการ

     ฉันเป็นนักศึกษาชั้นปีที่ ๓ ของมหาวิทยาลัย ผู้ไม่เคยมีประสบการณ์การทำงานร่วมกับองค์กร รวมทั้งยังไม่เคยได้ยินงานประเภทนี้มาก่อน การได้มีโอกาสฝึกงานที่หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ (สวนโมกข์กรุงเทพ) กลุ่มงานจดหมายเหตุ ทำให้ได้เรียนรู้อะไรใหม่ ๆ และเสริมสร้างประสบการณ์มากขึ้น

     งานจดหมายเหตุ คือ การอนุรักษ์ และสงวนรักษาสิ่งที่มีคุณค่า ซึ่งเป็นเอกสารที่ไม่ได้ใช้งานแล้ว แต่ยังมีประโยชน์ต่อการศึกษา ค้นคว้า ไม่ว่าจะเป็น ด้านลายลักษณ์อักษร หนังสือ สมุดบันทึก เทปบันทึกเสียง (เทปรีล เทปคาสเซ็ท เทปขดลวด ซีดี) ภาพถ่าย จดหมาย ฯลฯ ทางหอจดหมายเหตุฯอนุญาตให้บุคคลภายนอกสามารถเข้าชมห้องคลังได้ แต่จะเป็นการเข้าชมเนื่องในโอกาสพิเศษ หรือสามารถติดต่อมาทางหอจดหมายเหตุฯ เพื่อขออนุญาตก่อนได้

ณ ห้องปฏิบัติการจดหมายเหตุ

     ในวันแรกที่เริ่มฝึกงาน พี่ ๆ ได้อธิบายงานจดหมายเหตุแต่ละอย่างให้ฉันเข้าใจ ในส่วนที่ฉันได้รับมอบหมายมีงาน เอกสารจดหมายเหตุประเภทสิ่งพิมพ์รวบรวม เอกสารจดหมายเหตุประเภทโสตทัศนจดหมายเหตุ (ภาพและเสียง) เอกสารจดหมายเหตุประเภทวัตถุจดหมายเหตุ และในแต่ละสัปดาห์ ฉันจะได้หมุนเวียนเรียนรู้การทำงานกับพี่ ๆ ในแต่ละหน้าที่ที่แตกต่างกันไป

เอกสารจดหมายเหตุประเภทสิ่งพิมพ์รวบรวม ​; ทำความสะอาดหนังสือ

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ เอกสารประเภทสิ่งพิมพ์รวบรวม คือ เอกสารที่จัดพิมพ์เป็นรูปเล่ม เช่น หนังสือ นิตยสาร จดหมาย เป็นต้น ทั้งภาษาไทยและภาษาต่างประเทศ ก่อนจะทำความสะอาดหนังสือจะมีการนำเอกสารไปอบด้วยก๊าซไนโตรเจนก่อน เพื่อกำจัดแมลงสามง่ามหรือแมลงกินกระดาษ เมื่อทำความสะอาดหนังสือครบหมดแล้ว จะนำหนังสือไปแยกประเภทจัดหมวดหมู่และทำทะเบียน เพื่อเผยแพร่ลงบนเว็บไซต์ให้บุคคลภายนอกได้เข้ามาอ่าน

    ฉันได้รับหน้าที่ให้ทำความสะอาดหนังสือ เริ่มต้นวันแรกของการฝึกงานด้วยการปัดฝุ่นหนังสือ โดยมีอุปกรณ์อยู่ ๓ อย่าง คือ แปรง ตะไบเล็บ และคีมถอนลวดเย็บกระดาษ การทำความสะอาดหนังสือจะใช้แปรงในการปัดฝุ่น การปัดฝุ่นหนังสือ จะปัดแบบรีบ ๆ ไม่ได้ เป็นไปได้ไม่ควรปัดข้ามหน้า เพื่อตรวจสอบว่าหน้านั้นมีฝุ่นหรือไม่ และเพื่อทำความสะอาดหนังสือให้ได้มากที่สุด ใช้ตะไบเล็บในการแคะสนิมจากลวดเย็บ และหากลวดเย็บมีสนิมมาก จะใช้คีมถอนลวดเย็บถอนออก เพราะสนิมจะทำลายเนื้อกระดาษ จึงต้องถอนลวดเย็บทิ้ง หนังสือบางเล่มค่อนข้างที่จะเสื่อมสภาพไปมาก จึงต้องทะนุถนอมจับอย่างเบามือ เพราะบางครั้งแค่จับเพียงนิดเดียวกระดาษก็ฉีกขาดแล้ว

    สิ่งที่ชอบที่สุดในการทำ คือตอนปัดฝุ่นหนังสือแล้วได้อ่านหนังสือไปด้วย ทำให้ได้ความรู้เรื่องที่ไม่เคยรู้มาก่อน รวมทั้งได้มีโอกาสอ่านหนังสือเก่า ที่ตีพิมพ์มานานหลายทศวรรษแล้ว ภาษาในยุคนั้นกับยุคนี้ค่อนข้างแตกต่างกัน ทำให้รู้สึกว่าความดั้งเดิมในวิธีเขียน วิธีพูดของสมัยก่อน ก็มีเสน่ห์ในรูปแบบของมัน ในทุกวันที่ทำความสะอาดหนังสือ จะมีจิตอาสาที่มองเห็นคุณค่าของงานเอกสารจดหมายเหตุพุทธทาสภิกขุ รวมทั้งยังมีน้อง ๆ มัธยมที่สมัครมาเป็นจิตอาสาเพื่อเก็บชั่วโมงจิตอาสา และบางส่วนที่สนใจเป็นจิตอาสา เพราะชื่นชอบผลงานของท่านพุทธทาส หรือเป็นศิษย์ของท่านพุทธทาสอยู่แล้ว พี่ ๆ จิตอาสาทุกคนน่ารักมาก บางคนก็มักจะชอบทักทายและชวนพูดคุย ในระหว่างปัดฝุ่นหนังสือ พี่ ๆ จะเล่าเกร็ดความรู้ ข่าวเด่นประเด็นร้อนในช่วงนั้น เรื่องราวประวัติประเทศไทย พระมหากษัตริย์ ฯลฯ ให้ฟัง เช่น ข่าวสีกากอล์ฟ พระเจ้าตากสิน ที่มาของชื่อถนนพระราม ๑-๙ เป็นต้น

เอกสารจดหมายเหตุประเภทโสตทัศนจดหมายเหตุ (ภาพ)

     เอกสารจดหมายเหตุประเภทโสตทัศนจดหมายเหตุ คือ เอกสารประเภทสื่อ ไม่ว่าจะเป็นภาพหรือเสียง เช่น ภาพถ่าย ภาพเนกาทีฟ เทป ซีดี เป็นต้น ฉันได้รับหน้าที่ให้เขียนรหัสภาพ การเขียนรหัสภาพ จะใช้ดินสอ 2B ในการเขียนเท่านั้น (ไม่ใช้ปากกาเคมี เพราะสารเคมีจะทำลายกระดาษทำให้กระดาษเสีย) โดยเขียนมุมบนซ้ายและมุมบนขวาของหลังรูปภาพและหน้าซองกระดาษใส่รูปภาพ ตามตัวอย่างที่กำหนด เมื่อเขียนเสร็จ ภาพทุกใบจะถูกจัดเก็บในซองกระดาษไร้กรด โดยจัดเก็บ ๑ รูปต่อ ๑ ซอง และบรรจุใส่ในกล่องไร้กรดอีกที เพื่อคงสภาพเดิมของภาพไว้ให้ได้มากที่สุด

     อย่างหนึ่งที่ชอบในงานนี้ คือได้ดูภาพถ่ายในอดีตไปด้วย ซึ่งส่วนตัวฉันชอบภาพฟิล์มเก่า ๆ บางภาพก็มีการจดบันทึกข้อความไว้ด้านหลังภาพ พออ่านแล้วยังได้ข้อคิดอีกด้วย เช่น กลอนมองแต่แง่ดีเถิด ที่สอนให้เรามองข้ามข้อเสียของคนอื่นไปบ้าง เพราะคนเรานั้นไม่ได้มีแค่ข้อเสียอย่างเดียว แต่ยังมีข้อดีด้วยเช่นกัน เป็นต้น
​
มองแต่แง่ดีเถิด
เขามีส่วน ​ เลวบ้าง ​ ช่างหัวเขา
จงเลือกเอา ​ ส่วนที่ดี ​ เขามีอยู่
เป็นประโยชน์ ​ โลกบ้าง ​ ยังน่าดู
ส่วนที่ชั่ว ​ อย่าไปรู้ ​ ของเขาเลย
จะหาคน ​ มีดี ​ โดยส่วนเดียว
อย่ามัวเที่ยว ​ ค้นหา ​ สหายเอ๋ย
เหมือนเที่ยวหา ​ หนวดเต่า ​ ตายเปล่าเลย
ฝึกให้เคย ​ มองแต่ดี ​ มีคุณจริงฯ

เอกสารจดหมายเหตุประเภทโสตทัศนจดหมายเหตุ (เสียง)

     งานนี้ฉันได้รับมอบหมายให้ฟังเทศน์ของท่านพุทธทาส เพื่อนำไปคัดเลือกมาเปิดในวันตักบาตรเดือนเกิด กิจกรรมอานาปานสติตามแนวสวนโมกข์ ในธีม “มรรคมีองค์แปด” ซึ่งการคัดเสียง จะคัดตามหัวข้อที่กำหนดไว้ให้ โดยเข้าไปฟังที่เว็บ https://pagoda.or.th/ ขณะฟังต้องจดช่วงเวลานาทีที่เทศน์ตามหัวข้อที่กำหนดเอาไว้ โดยในเว็บจะมีเสียงเทศน์ของท่านอาจารย์หลาย ๆ ท่าน เช่น สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร, พระธรรมโกศาจารย์ (พุทธทาสภิกขุ), พระพรหมมังคลาจารย์ (ปัญญานันทภิกขุ) เป็นต้น

     มีเรื่องหนึ่งที่ฟังแล้วรู้สึกเชื่อมโยงกับชีวิตของตัวเอง คือ สุญญตา พูดถึงการปล่อยวางจากกิเลสทั้งหลาย ไม่ว่าจะเป็นรัก โลภ เกลียด กลัว โกรธ หลง อิจฉาริษยา หรือความรู้สึกต้องการต่าง ๆ ในชีวิต เราเองที่เป็นมนุษย์มีความต้องการมากมายหลายอย่าง ทั้งทางวัตถุ และทางจิตใจ ในโลกที่มีแต่การสร้างสิ่งใหม่ ๆ ขึ้นมาเรื่อย ๆ แบบไม่หยุดยั้ง สิ่งเหล่านั้นรายล้อมหล่อหลอมให้เราเป็นคนมีความต้องการอย่างไม่สิ้นสุด อันนั้นก็อยากมี อันนี้ก็อยากได้ จนลืมไปว่าสุดท้ายเมื่อเราตายไป สิ่งที่เราอยากได้ อยากมี สิ่งที่สร้าง ที่หามาครอบครอง กลับเอาไปด้วยไม่ได้สักอย่าง ตราบใดที่เรายังเป็นมนุษย์ ก็ไม่สามารถที่จะละความรู้สึกพวกนี้ไปได้ทั้งหมด แต่หากเราปล่อยวางจากสิ่งเหล่านี้ได้บ้าง แม้ไม่มาก ก็อาจจะทำให้เราเป็นทุกข์น้อยลง

เอกสารจดหมายเหตุประเภทวัตถุจดหมายเหตุ

      เอกสารจดหมายเหตุประเภทวัตถุจดหมายเหตุ คือ วัตถุที่มีความเกี่ยวข้องกับเจ้าของจดหมายเหตุ ไม่ว่าจะเป็นบุคคล สังคม หน่วยงาน ที่แสดงให้เห็นการพัฒนา วิถีชีวิตของผู้เป็นเจ้าของจดหมายเหตุนั้น ๆ เช่น ของใช้ส่วนตัว เครื่องเขียน ของสะสม เครื่องมือเผยแผ่ เป็นต้น เนื่องจากวัตถุจดหมายเหตุมีเพียงชิ้นเดียว ถ้าหากชำรุดหรือสูญหายจะไม่สามารถนำสิ่งใดมาทดแทนได้ ทางจดหมายเหตุจึงใช้วิธีการถ่ายรูปวัตถุแทน ซึ่งหน้าที่ของฉันได้รับมอบหมายคือนำภาพวัตถุที่ถ่ายแล้วมาปรับแต่งภาพผ่านโปรมแกรม Photoshop ต้องปรับทั้งขนาดภาพ ความสว่าง สี เพื่อให้เสมือนจริงมากที่สุด เมื่อปรับแต่งภาพวัตถุเรียบร้อยแล้ว จะนำภาพไปเผยแพร่ลงบนเว็บไซต์ของหอจดหมายเหตุ เพื่อให้บุคคลภายนอกได้เข้าชม

งานธรรมอาสาถอดลายลักษณ์อักษรผ่านแพลตฟอร์มพุทธธรรม

   ​ ​ ​ ​ ​ แพลตฟอร์มพุทธธรรมนี้ถูกสร้างขึ้นจากความร่วมมือของหอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ กับมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ โดยการนำเทคโนโลยี AI มาใช้ในการถอดลายลักษณ์งานธรรมของท่านพุทธทาส เพื่อให้ผู้คนเข้าถึงธรรมได้ง่ายมากขึ้นผ่านแพลตฟอร์มดิจิทัล ให้จิตอาสาเข้าไปตรวจสอบว่า AI ถอดลายลักษณ์ถูกต้องหรือไม่ หากไม่ถูกให้เราแก้ไขข้อมูลนั้นๆให้ถูกต้องตามข้อมูลต้นฉบับ โดยการถอดลายลักษณ์อักษรนี้จะไม่แปลงให้คำถูกต้อง แต่จะแปลงตามต้นฉบับ เพราะบางคำอาจจะมีความหมายในสมัยก่อน

​
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ หน้าที่นี้เป็นอีกหน้าที่ของงานจดหมายเหตุที่ได้รับมอบหมาย คือการเป็นจิตอาสาผ่านช่องทางออนไลน์ สามารถเข้าร่วมทางโทรศัพท์ ไอแพด หรือคอมฯ ได้ ผ่านเว็บ https://bia.psu.ac.th/ โดยจะต้องสมัครเป็นอาสาสมัครก่อน จึงจะสามารถเข้าร่วมงานธรรมได้ ซึ่งรายละเอียดงานจะมีทั้งถอดลายลักษณ์อักษรบันทึกรายวัน จดหมาย บัตรย่อบรรยายธรรม สมุดเซ็นเยี่ยม บันทึกสุขภาพประจำวัน ฯลฯ ของท่านพุทธทาส ไม่ว่าจะเป็นแบบเขียน หรือแบบพิมพ์ และตรวจสอบงานถอดลายลักษณ์ของผู้อื่นที่ทำเสร็จส่งเรียบร้อยแล้ว ​ งานนี้ทำให้ได้ฝึกทักษะการแปลงข้อมูล ทำให้รู้จักตัวตนของท่านพุทธทาสมากขึ้น รวมทั้งได้อ่านบันทึกกิจวัตรประจำวัน ทำให้ได้รู้ว่าในแต่ละวัน ท่านพุทธทาสทำอะไรบ้าง ได้เห็นในสิ่งต่าง ๆ ที่เกี่ยวกับท่านพุทธทาสทั้งด้านภาษาที่ท่านฝึกด้วยตนเอง จดบันทึกรายวัน ​ บทย่อที่ท่านบรรยายเทศนา รวมทั้งบันทึกสุขภาพของท่าน สมุดเซ็นเยี่ยมที่ญาติโยม หรือลูกศิษย์เขียนถึงท่าน ในตอนที่ท่านอาพาธ เป็นงานที่ไม่ได้ยากมาก แต่งานที่เขียนด้วยลายมือบางงานมีความยากต่อการถอดลายลักษณ์อักษร เนื่องจากลายมืออ่านยาก ทำให้บางงานต้องถอนตัว เพราะไม่มีความสามารถที่จะถอดลายลักษณ์อักษรได้จริง ๆ

ประสบการณ์เข้าห้องคลังจดหมายเหตุ

     ในวันล้ออายุเมื่อวันที่ ๒๗ พฤษภาคม มีกิจกรรมเปิดห้องคลังให้บุคคลภายนอกได้เข้าเยี่ยมชม ฉันได้มีโอกาสเข้าห้องคลังด้วยเช่นกัน วันนั้นพี่ ๆ ได้อธิบายถึงรายละเอียดของแต่ละห้องให้ฟัง ห้องคลังจดหมายเหตุถูกจัดตั้งขึ้นสำหรับจัดเก็บเอกสารสำคัญ เพื่อชะลอความเสื่อมสภาพ เนื่องจากเอกสารมีอายุที่ค่อนข้างนาน อาจจะเป็นร้อยปี หรือมากกว่านั้น หากได้รับการจัดเก็บที่ดี ก็จะสามารถยืดอายุไว้ได้นานขึ้น
​

     การเก็บเอกสารเชิงอนุรักษ์ จำเป็นที่จะต้องใช้วัสดุไร้กรด เก็บในห้องที่มีการควบคุมอุณหภูมิและความชื้น ยิ่งมีความเย็นและแห้งมาก ๆ จะดีกว่าการเก็บในอุณหภูมิสูงและความชื้นสูง ซึ่งที่หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญจะเก็บเอกสารของท่านพุทธทาส และมีการรับฝากเอกสารของบุคคลที่มีความเกี่ยวข้องกับท่านพุทธทาสหรือตามเงื่อนไขของมูลนิธิเท่านั้น โดยห้องคลังจดหมายเหตุมีทั้งหมด ๓ ห้อง

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ๑.ห้องเก็บเอกสารลายลักษณ์ แผนที่ แผนผัง (ห้องแดง) ​ : จัดเก็บสมุดบันทึกของท่านพุทธทาส สมุดบันทึก แผนที่ แผนผัง แปลน ฯลฯ
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ๒.ห้องเก็บเอกสารโสตทัศน์ (ห้องขาว) : จัดเก็บเครื่องเล่นเสียง เทปคาสเซ็ท เทปรีล เทปขดลวด ซีดี จัดเก็บภาพถ่าย สไลด์ฟิล์ม อัลบั้มรูป ภาพเนกาทีฟ
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ๓.ห้องเก็บหนังสืออ้างอิง (ห้องเขียว) : จัดเก็บเครื่องใช้ของท่านพุทธทาส เช่น กล้องถ่ายรูป เครื่องพิมดีด ไฟฉาย จีวร ผ้าเช็ดหน้า ยา เครื่องเขียน บาตร เป็นต้น

​     จริง ๆ ฉันได้มีโอกาสเข้าห้องคลังหลายครั้งแล้ว ซึ่งแต่ละห้องจะมีความเย็นและความชื้นที่แตกต่างกันไม่มาก ประสบการณ์เข้าห้องคลังสำหรับฉันถือเป็นประสบการณ์ใหม่ เพราะได้รู้ว่าการเก็บรักษาเอกสารสำคัญ ควรจะเก็บรักษาในอุณหภูมิและความชื้นที่มีความเสถียร เพื่อยืดอายุสิ่งของเหล่านั้นให้ได้นานมากที่สุด​ ​ นอกจากนี้การจำแนกสีในแต่ละห้องนั้นมีนัยแฝง สีแดง คือ รุ่งอรุณยามเช้า เปรียบเสมือน พระพุทธ, สีขาวแทนความบริสุทธิ์ เปรียบเสมือน พระธรรม ​ และสีเขียว แทน ผืนนา เปรียบเสมือน พระสงฆ์ โดยใช้รูปตรีรัตนะเป็นสัญลักษณ์ หรือที่แปลว่า แก้ว ๓ ประการ หมายถึง พระพุทธ ​ พระธรรม พระสงฆ์  อีกเรื่องที่รู้สึกว่าน่าสนใจในการเยี่ยมชมห้องคลังคือ สังเกตได้ว่าของเครื่องใช้ในสมัยก่อนจะมีขนาดใหญ่กว่าในยุคปัจจุบัน เนื่องจากในยุคนั้นมีข้อจำกัดทางเทคโนโลยี ​ เช่น กล้องฟิล์ม เครื่องพิมพ์ดีด เป็นต้น และพึ่งเคยเห็นภาพเนกาทีฟ ซึ่งแอบหาดูได้ยากในยุคปัจจุบัน เพราะสมัยนี้ผู้คนมักจะถ่ายภาพผ่านโทรศัพท์มือถือมากกว่า

​บทความโดยนักศึกษาฝึกงาน
นางสาวนพพร วงศ์สินธน
นิสิตสาขาปรัชญาและศาสนา ชั้นปีที่ ๓
มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ