เวลาเราพูดถึงการปฏิบัติธรรม หรือการปฏิบัติทางจิต หลายคนก็นึกไปถึงการปฏิบัติในรูปแบบ ที่มีเวลาที่แน่นอน อาจจะเป็นตื่นเช้า ก่อนนอน แต่ที่จริงแล้วการปฏิบัติทางจิต ที่เราเรียกว่าการปฏิบัติธรรม มันมีอีกแบบหนึ่ง ก็คือการที่เราประสานมันเข้าไปกับการทำงาน กับการทำกิจต่างๆ
พูดง่ายๆ คือระหว่างที่เราทำกิจอะไรก็ตาม เราก็ทำจิตไปด้วยในตัว การปฏิบัติอย่างหลังนี่ เราก็สามารถจะทำได้ตลอดเวลา ไม่จำเป็นต้องหาเวลาที่พิเศษ หรือว่าแยกต่างหากจากการทำกิจในชีวิตประจำวัน แล้วก็เป็นการปฏิบัติที่มันไม่มีรูปแบบตายตัว อาจจะไม่ได้หมายถึงการเดินจงกรม ไม่ได้หมายถึงการนั่งหลับตา อาจจะกำลังทำกิจต่างๆ อยู่ เช่น อาบน้ำ ถูฟัน กินข้าว ขับรถ แต่ก็เป็นการปฏิบัติธรรมไปในตัว หรือเป็นการปฏิบัติทางจิตไปพร้อมๆ กัน อันนี้คือสิ่งที่เราควรให้ความสำคัญด้วย
บ่อยครั้งเราลืมการปฏิบัติในความหมายนี้ไป เราไปนึกถึงแต่การปฏิบัติทางจิตที่มันมีรูปแบบที่แน่นอน จะเรียกว่ามีท่วงท่า มีรูปแบบที่ชัดเจนก็ได้ ซึ่งการปฏิบัติแบบนี้ก็ต้องหมายถึงการจัดเวลาให้ ชนิดที่แยกออกไปจากการทำกิจในชีวิตประจำวัน ซึ่งที่จริงก็สำคัญ แต่ว่าก็ให้ตระหนักว่าอันนี้ก็เป็นแค่การซ้อม เพื่อเตรียมความพร้อมให้เราลงสนามจริง
เวลาเราลงสนามจริงก็คือเวลาเราใช้ชีวิตประจำวันตามปกติ เราทำกิจอะไรก็ตาม เราก็เอาการปฏิบัติทางจิตประสานเข้าไป หรือว่าซ้อนเข้าไปกับการทำกิจต่างๆ โดยเฉพาะการเจริญสติ มันเป็นการปฏิบัติที่ไม่เรียกร้องรูปแบบ ไม่เรียกร้องการจัดเวลาให้ชนิดที่พิเศษ หรือว่าแยกตัวออกจากสังคม หรือว่าแยกตัวออกจากชีวิตประจำวัน
ขณะที่เราอยู่บ้าน ขณะที่เราอยู่ที่ทำงาน อยู่บนท้องถนน เราก็ปฏิบัติธรรมได้ ถ้าหากว่ามันเป็นการเจริญสติ หรือเป็นการปฏิบัติทางจิต เพื่อให้มีความรู้สึกตัวในสิ่งที่เราทำ ฉะนั้นต้องแยกแยะให้ดี และเข้าใจถึงความหมายของการปฏิบัติ ซึ่งมันก็คือการการปฏิบัติทางจิตนั่นแหละ หรือเราเรียกง่ายๆ ว่าการปฏิบัติ
มีโยมมาสนทนาธรรม แล้วก็ปรารภว่าระยะหลังทำงานจนเหนื่อย เลยไม่ค่อยได้ปฏิบัติ อาตมาก็เลยบอกเขาไปว่า ก็เพราะไม่ปฏิบัติสิ จึงทำงานจนเหนื่อย เขาก็นั่งคิดอยู่นานนะ หรืออาจจะงงๆ กับคำตอบ ส่วนใหญ่คิดแบบนี้นะ หรือว่าประสบเหตุการณ์ทำนองนี้ คือว่าทำงานเยอะ แล้วก็ทำงานจนเหนื่อย เลยไม่ได้ปฏิบัติ เช่น อาจจะทำจนค่ำ แล้วก็เลยไม่มีเวลาสำหรับการปฏิบัติ การปฏิบัติที่ว่านี่ เขาหมายถึงการ ปฏิบัติในรูปแบบ จะเป็นการเดินจงกรม จะเป็นการตามลมหายใจก็แล้วแต่ แต่ว่าเขาลืมมองไปอีกแง่หนึ่งว่า ถ้าเขาปฏิบัตินี่ เขาจะไม่เหนื่อยอย่างที่รู้สึก อย่างที่เป็น
ปฏิบัติในความหมายนี้คือปฏิบัติทางจิต คือการเจริญสติหรือการทำความรู้สึกตัว ควบคู่หรือพร้อมๆ ไปกับการทำงาน ในระหว่างที่ทำงานใช้ความคิด ในระหว่างที่มีการประชุม ในระหว่างที่ทำกิจอะไรก็ตาม ถ้าหากว่าเราทำอย่างมีสติ ทำด้วยความรู้สึกตัว มันจะไม่เหนื่อยเท่าไหร่ หรือมันจะเหนื่อยน้อยกว่าที่หลายคนประสบอยู่
เพราะเวลาพูดถึงความเหนื่อย เวลาทำงานส่วนใหญ่มันไม่ได้เหนื่อยเพราะว่างานที่กำลังทำ หรืองานที่ทำอยู่ ตัวภาระของงานที่ทำอยู่อาจจะไม่ค่อยเหนื่อยเท่าไหร่ แต่มันเหนื่อยตรงที่ใจมันไม่ค่อยได้อยู่กับงาน ไม่ค่อยได้อยู่กับปัจจุบันเท่าไหร่ เช่น ไปอยู่กับเป้าหมาย หรือยอดที่ต้องการทำให้ได้ ซึ่งมันอยู่อีกไกล
หลายคนเพียงแค่คิดว่าอีกตั้งนานกว่าจะเสร็จ มันก็รู้สึกท้อแล้ว รู้สึกเหนื่อยแล้ว เพียงแค่คิดว่าอีกตั้งนานกว่าจะเสร็จ มันก็จะนึกขึ้นมาเลย เมื่อไหร่จะเสร็จๆ แค่คิดแบบนี้มันก็รู้สึกเหนื่อยแล้ว หรือว่านึกไปถึงงานอีกหลายชิ้นที่รออยู่ 6-7 ชิ้นที่รออยู่ หรือคิดถึงคนที่บ้านที่กำลังเจ็บป่วย นึกถึงลูกที่มีพฤติกรรมสุ่มเสี่ยง คบเพื่อนไม่ดี เป็นห่วงลูก เกิดความเครียดขึ้นมาในระหว่างที่ทำงาน แค่นี้ก็ทำให้เหนื่อยแล้ว
ความเหนื่อยของคนที่ทำงานเวลานี้ มันไม่ใช่เหนื่อยจากการทำงาน เท่ากับเหนื่อยเพราะใจที่ไปวิตกกังวลกับสิ่งต่างๆ ที่ยังมาไม่ถึง กับยอดที่ต้องทำให้ได้ กับผลสำเร็จที่ไม่รู้ว่ามันจะเป็นไปตามเป้าไหม เจ้านายเขาจะว่าอย่างไร ถ้าเกิดว่างานไม่เป็นไปอย่างใจเขา คนหรือเพื่อนร่วมงานเขาจะมองอย่างไร คิดไปอย่างนี้ก็ทำให้เกิดความเครียด เกิดความวิตกขึ้นมา
แล้วบางทีใจก็ไปจดจ่ออยู่กับเพื่อนที่เขาไม่ค่อยขยันขันแข็งเท่าไหร่ หลายคนไม่ได้เหนื่อยกับงาน เท่ากับเหนื่อยเพราะไปวิตกกังวล หรือไปจ่อมจมอยู่กับเพื่อนที่กินแรง เพื่อนที่เอาเปรียบ เพราะเวลาที่ คิดถึงคนเหล่านั้นก็อดบ่นไม่ได้ เกิดความหงุดหงิด เกิดความขุ่นเคือง พวกนี้มันเป็นความรู้สึกหรืออารมณ์ที่ทำให้ผู้คนเหนื่อยใจ ซึ่งมันสร้างความทุกข์ให้กับคนทำงาน ยิ่งกว่าความเหนื่อยเพราะทำงาน
บางทีทำงานขุดดิน ทำสวน หรือว่าขนของ หลายคนจะไม่รู้สึกเหนื่อยเท่ากับความเครียด ความวิตกกังวลเกี่ยวกับงานการ เกี่ยวกับเป้าหมายที่ยังไปไม่ถึง แล้วหลายคนก็กลายเป็นว่าแทนที่จะเหนื่อยอย่างเดียว ก็เหนื่อยสองอย่าง คือเหนื่อยทั้งกายเหนื่อยทั้งใจ
มีเด็กผู้หญิงคนหนึ่งอายุประมาณ 13 ได้ รับคำชวนให้ไปออกรายการพลเมืองเด็ก รายการนี้ก็เป็นของไทยพีบีเอส เมื่อ 10 กว่าปีก่อน เขาก็จะพาเด็กกลุ่มหนึ่ง 3-4 คน บางทีก็ 8-9 คน บางทีก็ 13-14 คน มาร่วมกันทำภารกิจ บางทีก็ให้ไปเลี้ยงม้า แต่ว่ากรณีเด็กกลุ่มนี้ เขาให้ทำภารกิจอย่างหนึ่ง คือขนของขึ้นรถไฟ เขาต้องการดูว่าเด็กมีความร่วมมือกันอย่างไร
รถไฟนี่มีเวลาออกที่แน่นอน เพราะฉะนั้นเด็กก็ต้องช่วยกันขน ผู้หญิงคนหนึ่งกับผู้ชาย 2 คน บังเอิญวันนั้นสมจิตร จงจอหอขึ้นชก สมจิตรเป็นนักมวยเหรียญทองโอลิมปิก แล้วก็มีการถ่ายทอดสดด้วย เด็ก 2 คนช่วยงานอยู่ดีๆ พอถึงเวลาที่จะมีการถ่ายทอดสด ก็ทิ้งงานเลยนะ ไปดูการถ่ายทอดทางโทรทัศน์ในร้านกาแฟข้างสถานี ปล่อยให้เพื่อนผู้หญิงทำงานคนเดียว
เพื่อนคนนี้ก็ตั้งหน้าตั้งตาขนนะ เพื่อให้ทันเวลา พิธีกรเห็นก็เลยถามว่า หนูคิดอย่างไรที่เพื่อนทิ้งงานให้หนูทำงานคนเดียว เด็กผู้หญิงคนนี้เขาบอกว่า หนูก็เห็นใจเขา เห็นใจเพื่อนสองคนนี้ เพราะเขาเป็นแฟนสมจิตร นานๆ จะได้ดูสมจิตรขึ้นชก หนูไม่สนใจหรอกมวยน่ะ หนูก็เลยทำงานของหนูไปดีกว่า พิธีกรนี้ไม่พอใจคำตอบเท่าไหร่นะ ก็เลยถามแหย่เขา หนูไม่โกรธเหรอ หนูไม่คิดจะด่าว่าเขาเหรอที่เขาทิ้งงานให้หนูทำคนเดียว
เด็กตอบดีนะ เด็กตอบว่าหนูขนของขึ้นรถไฟ หนูก็เหนื่อยอย่างเดียว ถ้าหนูไปโกรธ ไปด่าว่าเขาด้วย หนูก็เหนื่อย 2 อย่าง เหนื่อย 2 อย่างคืออะไร เหนื่อยกายเหนื่อยใจ เด็กคนนี้เขาฉลาดนะ เขารู้ว่าไหนๆ จะต้องเหนื่อยแล้ว ขอให้เหนื่อยอย่างเดียวดีกว่า แต่คนส่วนใหญ่เหนื่อย 2 อย่างนะ ทำงานไปก็บ่นไป ทำงานไปก็ก่นด่าเพื่อนร่วมงาน หรือบางทีก็บ่นเจ้านาย เพราะอย่างนี้จึงทำงานแล้วเหนื่อยกว่าเดิม
แต่ถ้ามีสติ จะเห็นใจที่มันบ่น แล้วก็จะไม่ปล่อยให้ใจมันเอาแต่บ่น จิตนี่จะกลับมาอยู่กับงานที่ทำ กลับมาอยู่กับปัจจุบัน ไม่ใช่ส่งจิตออกนอก ถ้าเราทำงานอย่างมีสติ ใจมันก็จะอยู่กับงาน มันจะไม่เผลอส่งออกนอก ถึงแม้เผลอก็ยังรู้ทัน
แต่เวลาเราทำงาน บ่อยครั้งเราส่งจิตออกนอก ออกไปก่นด่าเพื่อนร่วมงานบ้าง บางทีก็ไปบ่นด่าเสียงดังที่มันรบกวน หรือว่าเจ้านายที่ไม่เป็นธรรม หรือบางทีก็ไปอยู่กับอนาคต อนาคตก็คือเป้าหมายที่ต้องการไปให้ถึง ผลสำเร็จที่คอยอยู่ หรือเป้าที่ต้องการจะไปให้ถึง อันนี้เรียกว่าอนาคต ซึ่งมันเป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้คนทำงานแล้วเหนื่อย ทำงานแล้วเครียด ใจไม่อยู่กับปัจจุบัน ถ้ามีสติ ทำงานอย่างมีสติ หรือว่าทำงานไปด้วยปฏิบัติไปด้วย ใจมันจะอยู่กับปัจจุบัน แล้วมันจะไม่เพิ่มทุกข์ให้กับจิตใจของตัว เวลาเหนื่อยก็เหนื่อยแต่กาย แต่ว่าใจไม่เหนื่อย
หรือถ้าหากว่าเราปฏิบัติทางจิตระหว่างที่ทำงานไปด้วย เวลามันมีความเครียดขึ้นมา สติก็ช่วยทำให้เห็นความเครียด แต่ไม่เข้าไปเป็นผู้เครียด คนส่วนใหญ่ไม่เข้าใจ ไม่ชอบความเครียด แต่ว่าเข้าไปเป็นผู้ เครียดอยู่ตลอดเวลา ไม่ชอบความหงุดหงิด แต่ว่าเข้าไปเป็นผู้หงุดหงิดตลอดเวลา ถ้าหากเจริญสติจะเห็นว่าความเครียดเกิดขึ้น แล้วมันจะไม่เข้าไปยึด หรือไม่ไปผลักไส
คนส่วนใหญ่ไม่รู้หรอกนะว่าเข้าไปยึดความเครียด เข้าไปเป็นผู้เครียด ไปแบกเอาไว้ ก็เลยทำแล้วเหนื่อย ในทางตรงข้ามถ้าหากว่ามีสติเห็นความเครียด เห็นความหงุดหงิด แล้วแค่เห็นเฉยๆ ไม่เข้าไปเป็นผู้เครียด ก็ทำด้วยใจที่ปลอดโปร่งมากขึ้น แล้วก็มีเรี่ยวมีแรง ที่จะทำไปได้เรื่อยๆ